در باورهای دینی ما، موفقیت، یک محصول است؛ میوه ای شیرین که می توان بذر آن را کِشت و نهال آن را به بار نشاند و روزی برداشت کرد. چنین نیست که برای گروهی از انسان ها سرنوشتِ «پیروزی» و برای گروهی دیگر، سرنوشت «شکست»، رقم خورده باشد. این، برداشتی است که هر کس اندکی با تعالیم و معارف اسلام و نیز فرهنگ اهل بیت(ع) آشنا باشد، بدان خواهد رسید. چنین کسی همچنین به روشنی درمی یابد که در نظام تربیتی اسلام، «موفقیت»، ماهیّتی دوگانه دارد، به این معنا که در اسلام، پیوند عمیقی میان ابعاد مادی و غیر مادّی موفقیت، برقرار است. هر پیروزی ظاهری، چنانچه از ارزش های معنوی(نیّت درست، رعایت حقوق خدا و خود و دیگر انسان ها و حتّی طبیعت، و...) تهی باشد، ناتمام و گاه حتّی زیان و شکست است.

بر این اساس، نگاهی گذرا به برخی عوامل موفقیت از دیدگاه قرآن و حدیث می افکنیم:

دور اندیشی و خیرخواهی

پیامبر اکرم:

اَلظَّفَرُ بِالجَزمِ والحَزمِ.(1)

پیروزی، در گرو اراده قاطع و دوراندیشی است.

امام علی(ع):

الأخذُ عَلَی العَدُوِّ بِالفَضلِ أحَدُ الظَّفَرَینِ.(2)

برتری جستن بر دشمن با احسان و بخشش، یکی از پیروزی هاست.

اَلظَّفَرُ بِالحَزمِ والحَزمُ بِإجالَةِ الرَّأیِ.(3)

پیروزی، وابسته به دوراندیشی (و احتیاط) است و دوراندیشی در گرو به کار انداختن رأی.

اِستَعمِلْ مَعَ عَدُوِّکَ مُراقَبَةَ الإمکانِ وَ انتِهازَ الفُرصَةِ، تَظْفَرْ.(4)

برای مقابله با دشمنت، منتظر توانایی یافتن بر او و به دست آوردن فرصت باش که در این صورت، پیروز می شوی.

لا تَبطَرَنَّ بِالظَّفَرِ، فَإنّکَ لا تَأمَنُ ظَفَرَ الزَّمانِ بِکَ.(5)

از پیروزی سرمست مشو؛ زیرا که از پیروزی زمانه بر خود در امان نیستی.

ظَفَرُ الکِرامِ عَفوٌ و إحسانٌ، ظَفَرُ اللِّئامِ تَجَبُّرٌ و طُغیانٌ.(6)

پیروزی مردان بزرگوار، گذشت و احسان است و پیروزی مردان فرومایه، زورگویی و گردنکشی.

توفیق

امام علی(ع):

التُّوفیقُ رأسُ النَّجاحِ.(7)

توفیق، اساس کامیابی است.

بِالتَّوفیقِ تَکونُ السَّعادَةُ.(8)

با توفیق، خوش بختی به دست می آید.

امام رضا(ع):

مَن سَألَ اللَّهَ التَّوفیقَ ولَم یَجتَهِدْ فَقَدِ اسْتَهزَءَ بِنَفسِهِ.(9)

هر کس از خدا توفیق طلبد، ولی تلاش نکند، خود را ریشخند کرده است.

مشورت

امام علی(ع):

المُستَشیرُ عَلی طَرَفِ النَّجاحِ.(10)

مشورت کننده، بر لبه پیروزی است.

پیامبر اکرم:

مُشاوَرَةُ العاقِلِ النّاصِحِ رُشدٌ و یُمنٌ و تَوفیقٌ مِنَ اللَّهِ.(11)

مشورت کردن با انسان خردمندِ دلسوز، هدایت و فرخندگی و توفیق الهی را در بر دارد.

اراده

امام علی(ع):

ولا تَجتَمِعُ عَزیمَةٌ و وَلیمَةٌ؛ ما أنقَضَ النَّومَ لِعزائمِ الیَومِ وأمحی الظُّلمَ لِتَذاکیرِ الهِمَمِ.(12)

عزم و اراده (برای رسیدن به کمالات و مقامات عالیه) با سورچرانی (و راحت طلبی) سازگار نیست؛ چه بسیار خواب های شبانگاهی که تصمیمات روز را برهم زده، و چه بسیار تاریکی هایی که یاد همّت های بلند را از خاطره ها زدوده است!

أصلُ العَزمِ الحَزمُ، وَثَمَرَتُهُ الظَّفَرُ.(13)

ریشه اراده و تصمیم، دوراندیشی است و میوه آن، کامیابی.

آگاهی و اندیشه

امام علی(ع):

مَن أسهَرَ عَینَ فِکرَتِهِ بَلَغَ کُنهَ هِمَّتِهِ.(14)

هر که دیده اندیشه اش را شب ها بیدار نگه دارد، به اوج همّت و خواست خود برسد.

مَن قاتَلَ جَهلَهُ بِعلمِهِ فازَ بِالحَظِّ الأسعَدِ.(15)

هر کس با دانش خود به جنگ نادانی برود، به بالاترین خوش بختی دست یافته است.

مَن تَفَکَّرَ فی آلاءِ اللَّهِ وُفِّقَ.(16)

کسی که در نعمت های الهی اندیشه کند، موفق شده است.

همت

امام علی(ع):

مَن بَذَلَ جُهدَ طاقَتِهِ بَلَغَ کُنهَ إرادَتِهِ.(17)

هر که نهایت توان خود را به کار گیرد، به نهایت خواست خود دست یابد.

مَن کانَتِ الْآخِرَةُ هِمَّتَهُ بَلَغَ مِنَ الخَیرِ غایَةُ اُمنِیَّتِهِ.(18)

هر کس که آخرت، همّ و غمّ او باشد، در خیر و خوبی به اوج خواست خود می رسد.

کوشش

قرآن کریم:

والَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهدِیَنَّهُم سُبُلَنَا و إنَّ اللَّهَ لَمَعَ المُحسِنینَ.(19)

و کسانی که در راه ما کوشیده اند، به یقین، راه های خود را بر آنان می نماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است.

امام علی(ع):

وَمَا المَغرُورُ الَّذی ظَفَرَ مِنَ الدُّنیا بِأعلی هِمَّتِهِ

کَالآخِرِ الَّذی ظَفَرَ مِنَ الآخرِةِ بِأدنی سَهمَتِهِ.(20)

مرد مغرور و فریب خورده ای که تا آخرین درجه سعی و تلاش کوشیده و بر جهان پیروز گردیده است، همانند رادمردی که آخرت را با کم ترین بهره خویش به دست آورده، همانند نیست.

بردباری

امام صادق(ع):

یَظفَرُ مَن یَحلُمُ.(21)

بردبار، پیروز است.

امام علی(ع):

مَن حَلُمَ عَن عَدُوِّهِ ظَفِرَ بِهِ.(22)

آن که در برابر دشمنش بردباری نشان دهد، بر او پیروز شود.

مَنِ استَعانَ بِالحِلمِ عَلَیکَ غَلبَکَ و تَفَضَّلَ عَلَیک.(23)

آن کس که در برابر تو از بردباری مدد جوید، بر تو چیره می شود و برتری می یابد.

شکیبایی

قرآن کریم:

یا أیُّهَا النَّبیُّ! حَرِّضِ المُؤمِنینَ عَلَی القِتالِ إن یَکُن مِنکُم عِشرونَ صابِرُونَ یَغلِبُوا مِأتَینِ و إن یَکُن مِنکُم مئةٌ یَغلِبُوا ألفاً مِنَ الَّذینَ کَفَروُا بِأنَّهُم قَومٌ لا یَفقَهُونَ.(24)

ای پیامبر! مؤمنان را به جهاد برانگیز. اگر از شما بیست تن، شکیبا باشند، بر دویست تن چیره آیند، و اگر از شما یکصدتن شکیبا باشند، بر هزارتن از کافران غالب شوند؛ زیرا آنان (کافران)، مردمی هستند که نمی فهمند.

امام علی(ع):

بِالصَّبرِ تُدرَکُ مَعالِی الاُمُورِ.(25)

با صبر، به مقامات بلند می توان رسید.

مَن رَکِبَ مَرکَبَ الصَّبرِ اهْتَدی إلی مِضمارِ النَّصرِ.(26)

هر که بر مَرکب صبر نشیند، به خط پایان پیروزی رسد.

لا یَعدَمُ الصَّبُورُ الظَّفَرَ، و إن طالَ بِه الزَّمانُ.(27)

شکیبا، سرانجام کامیاب می شود؛ هر چند بعد از زمانی دراز باشد.

الصَّبرُ عَلی مُضَضِ الغُصَصِ یُوجِبُ الظَّفَرَ بِالفُرَصِ.(28)

صبر در برابر درد و رنج غصه ها، موجب دست یافتن به فرصت هاست.

الصَّبرُ مِفتاحُ الدَّرکِ، و النُّجحُ عُقبی مَن صَبَرَ.(29)

صبر، کلید رسیدن است و کامیابی، عاقبت کسی است که صبر کند.

امام صادق(ع):

الصَّبرُ یَعقِبُ خَیراً، فَاصبِرُوا تَظفَرُوا.(30)

صبر، پیامد نیک دارد. پس صبر کنید تا کامیاب شوید.

مسیح(ع):

إنّکُم لا تُدرِکُونَ ما تُحِبُّونَ إلّا بِصَبرکُم عَلی ما تَکرَهونَ.(31)

شما به آنچه دوست دارید، نخواهید رسید، مگر با صبر در برابر آنچه ناخوش می دارید.

غنیمت شمردن فرصت ه

امام علی(ع):

الفُرصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ، فَانْتَهِزوُا فُرَصَ الخَیرِ.(32)

فرصت ها همانند ابرها می گذرند. پس فرصت های نیک را غنیمت شمرید.

بادِرِ الفُرصَةَ قَبلَ أن تَکونَ غُصَّةً.(33)

فرصت ها را دریاب، قبل از این که به حسرت تبدیل شوند.

امام صادق(ع):

مَنِ انْتَظَرَ بمُعاجَلَةِ الفُرصَةِ مُؤاجَلَةَ الإستِقصاءِ سَلَبَتهُ الأیّامُ فُرصَتَهُ؛ لِأنَّ مِن شَأنِ الأیّامِ السَّلبَ، وسَبیلُ الزَّمَنِ الفَوتُ.(34)

به هر کس فرصتی دست دهد و او به انتظار دست دادن فرصت کامل (و رسیدن به شکلی کاملاً مطلوب) آن را تأخیر اندازد، روزگار، همان فرصت را نیز از او برباید؛ زیرا کار ایّام، بردن است و روش زمان، از دست رفتن.

انگیزه زیبا و پاک

حضرت علی(ع):

بِحُسنِ النِّیّاتِ تَنجَحُ المَطالِبُ.(35)

با انگیزه های نیکو، خواست ها برآورده می شود.

أقرَبُ النِّیّاتِ بِالنَّجاحِ أعوَدُها بِالصَّلاحِ.(36)

نزدیک ترین انگیزه ها به کامیابی، شایسته ترین آنهاست.

فِی إخلاصِ النِّیّاتِ نَجاحُ الاُمورِ.(37)

راز کامیابی در کارها، پاکسازی انگیزه هاست.

شکر

قرآن کریم:

لَئِن شَکَرتُم لَأزیدَنَّکُم، ولَئِن کَفَرتُم إنَّ عَذابی لَشَدیدٌ.(38)

اگر (نعمت هایم را) سپاس گویید، بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسی کنید، همانا عذاب من سخت خواهد بود.

امام علی(ع):

لا زَوالَ للنَّعماءِ إذا شَکَرتَ ولا بَقاءَ لَها إذا کَفَرتَ.(39)

برخورداری (کامیابی)، پایانی ندارد اگر شکرگزار باشی، و دوامی ندارد، اگر ناشکری نمایی.

در آخر، یکی از شیرین ترین ها در پیروزی را که در نامه امیرمؤمنان به فرزندش امام حسن(ع) آمده است، می آوریم:

خُذْ عَلی عَدُوِّکَ بِالفَضلِ فَإنَّهُ أحلَی الظَّفَرَینِ.(40)

با دشمنانت با فضیلت و بزرگواری رفتار کن، که رفتار نیکو با دشمن، یکی از شیرین ترین ها در پیروزی است.

1. بحار الأنوار، ج 77، ص 165.

2. غُرر الحکم، ح 1676.

3. نهج البلاغه، حکمت 48.

4. غرر الحکم، ح 2347.

5. همان، ح 10292.

6. همان، ح 6044 و 6045.

7. همان، ح 942.

8. همان، ح 4196.

9. بحار الأنوار، ج 75، ص 356.

10. غرر الحکم، ح 1217.

11. المحاسن، ص 602.

12. نهج البلاغه، خطبه 241.

13. غررالحکم، ح 3095.

14. همان، ح 8784.

15. همان، ح 8859.

16. همان، ح 3135.

17. همان، ح 8785.

18. همان، ح 8902.

19. سوره عنکبوت، آیه 69.

20. نهج البلاغه، حکمت 370.

21. بحارالأنوار، ج 78، ص 269.

22. کنزالفوائد، ج 1، ص 319.

23. غررالحکم، ح 9132.

24. سوره انفال، آیه 65.

25. غررالحکم، ح 4276.

26. بحارالأنوار، ج 78، ص 79.

27. نهج البلاغه، حکمت 153.

28. غررالحکم، ح 2096.

29. بحارالأنوار، ج 78، ص 45.

30. مشکاة الأنوار، ص 22.

31. مسکّن الفؤاد، ص 47 و 48.

32. وسائل الشیعة، ج 16، ص 84.

33. مستدرک الحاکم، ج 12، ص 142.

34. بحار الأنوار، ج 78، ص 268.

35. نهج البلاغه، نامه 31.

36. غررالحکم، ح 4349.

37. همان، ح 3289.

38. همان، ح 6510.

39. سوره ابراهیم، آیه 7.

40. الکافی، ج 2، ص 94.